Fortune Global 500’ün 2010 yılı sıralamasında dünyanın en büyük ikinci şirketi olan Royal Dutch Shell, dünyanın en karlı gaz yağı pazarı olan Çin’e sonradan girmesine rağmen, nasıl farklılaşarak büyüdü. Shell’in Çin’deki başarı öyküsü.
Shell’in kuruluşu
Shell 1833 yılında Londra’da Marcus Samuel tarafından açılan orta düzeyli bir dükkana dayanıyor. Doğudan gelen denizcilerin getirmiş olduğu, mücevher, inci, takı ve deniz kabuklarını Londra’da satışını yapan mütevazi bir dükkan olarak faaliyet gösteriyor. Samuel’in ölümünden sonra oğulları Sam ve Marcus, babalarının yaptıkları işi büyütüyorlar. Rusya’dan Kerosene yakıtı alarak, babalarının çevresinide kullanarak doğuya satıyorlardı. Ahşaptan yapılmış kasalarda Kerosene yakıtı taşımak maliyetli olduğu için, ufak tenekelerde taşınabilir bir yöntem dizayn ettiler (bu yöntem aynı zamanda Çin’deki başarılarının nedenini oluşturuyor, bu konuya ayrıca değineceğim). Shell 1892 yılında, 5010 ton kapasiteli Murex isimli gemilerini Süveyş kanalından geçirirerek ilk büyük ticaretini gerçekleştirdi. 1895’e gelindiğinde Shell 69 gemi kerosene yakıtını Doğuya ihraç etmişti. 1897 yılında “The Shell Transport and Trading Company Ltd” isimli şirket kuruldu.
Royal Dutch şirketi, 1880 yılında Endonezya’da Sumatra ormanlarında tütün ekimi sırasında oluşan bir gaz yağı keşfetti. Bu gaz yağını elde etmek için 10 yıllık bir zaman gerekiyordu, 1890 yılına gelindiğinde Royal Dutch gaz yağını elde ederek satmaya başladı. Royal Dutch ve Shell, gaz yağında çok karlı pazar olan Hong Kong ve Çin pazarında kıyasıya rekabet içinde bulundular. Amerika’da parlayan Standart Oil Company’nin korkusuyla, Shell ve Royal Dutch 1907 yılında birleşme kararı aldılar, Royal Dutch ve Shell’e Rus piyasasında etkili olan önemli bir yahudi aile Rothschilds da yatırımcı olarak katıldı.
Shell’in Şangay’daki bir dolum istasyonu – Yıl 1930
Shell Çin’de nasıl farklılaştı
Modern sanayinin genişlemesiyle 1864 yılında Şangay 11.000 galons kerosene yakıtı ithal eder duruma geldi. 1880’lerin ortasına gelindiğinde Çin’in kerosene yakıtı ithalatı 7 milyon galonu buldu. Shell Çin’e ilk kerosene yakıtı ihracatını 1889 yılında gerçekleştirdi. Çin kerosene pazarında pazara ilk giren Rusların hakimiyeti bulunuyordu. Ruslardan kerosene yakıtını alan Shell aldığı yakıtı çok karlı pazar olan Hong Kong ve Çin’e satarak Rusların önüne geçti. Shell, hem taşıması daha ucuz hem de halk tarafından kullanılması daha kolay ve kullanışlı olan küçük tenekelere kerosene yakıtını koyarak hem taşıma maliyetlerini düşürdü, hemde kullanışlı olan küçük tenekeler halk tarafından tercih edildi. Ruslardan daha pahalı olmasına rağmen, halk Shell’i tercih ediyordu. 1889-1899 yılları arasında Shell müthiş şekilde Çin’de büyüdü.
1897 yılında Royal Dutch, Hong Kong’un kuzeyinde bir fabrika kurdu, Şangay’da da bir dolum tesisi kurdu. Bu yıllarda Shell 10.000 teneke gaz yağı, Royal Dutch ise 12.000 teneke gaz yağı üretiyordu. Bu iki firmanın başarısı Ruslar tarafından da dikkat çekti. Bakü Petrol Derneği tarafından bir denetmen iki firmayı incelemek üzere Çin’e geldi. Shell’in ve Royal Dutch şirketlerinin yukarıda yazdığımız farklılaşarak öne geçmesinin yanı sıra bu iki firmanın tesislerine de dikkat çekti. Royal Dutch şirketi uzak doğudaki en donanımlı fabrikaydı, ve uzak doğudaki en önemli dolum tesisi olduğuda raporlara yansıdı.
Shell’in Şangay’daki servis istasyonlarından fotoğraflar
Çin’de demir yolu ve kötü karayolları nedeniyle Shell nehir yollarını kullanmayı tercih etti, bu yolla ulaşım daha da ucuza geliyordu. 1903 yılında Shell ve Royal Dutch şirketleri ABD’de modern sanayinin ihtiyacı olan şekilde üretim yapmakta olan Standat Oil Company’den korkarak beraber iş yapma zemini aramaya başladılar ve bayağı yakınlaştırlar. Rus piyasasında bayağı etkili olan önemli bir yahudi aile olan Rothschilds’da üçüncü partner olarak yatırımda bulunarak Royal Dutch Shell şirketinin temelleri atıldığında yıllar 1907’yi gösteriyordu. 1917 yılında Rothschilds Royal Dutch Shell şirketinden ayrıldı.
Şangay’ın en görkemli yeri olan Waitan’daki, gösterişli Shell binası. 1966’da kapanmak zorunda kaldı.
Çin’deki işgaller ve Çin Halk Cumhuriyetinin kuruluşu
1934 yılında Shell’in Şangay ve Hong Kong dışında, kuzey Çin’de 17 ofisi, güney Çin’de 9 tane ofisi bulunuyordu. Japonların Çin’i işgali sırasında 1941-45 yılları arasında Shell’in Çin’de faaliyet göstermesine Japonlar izin vermedi. Shell 1945 yılında savaştan zarar görmüş 30 yükleme, 1000 dolum tesisini onararak tekrar faaliyetlerine devam etmeye başladı. 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyetinin kurulmasıyla 1951-53 yıllarında Shell’in Çin’deki tüm varlıklarına el konuldu, 1955 yılında Shell Hong Kong’a gitmek durumunda kaldı. 1966 yılında zaten faaliyette olmayan Şangay’da nehir kenarında bulunan ofisi (Waitan 1 numarada bulunan ofisi) kapandı.
Shell Kanton fuarına davet ediliyor
1970-71 yılında Shell, Çin hükümeti tarafından Kanton fuarına davet edildi. 1973 yılında da Shell, Çin’den petrol ürünleri almak amaçlı çalışmalar yapmaya başladı. Shell 1978 yılında Çin’e geri döndü, Pekin’de kimyasallar üzerine anlaşmalar yaptı. 1981 yılında da “Yazlık Saray”da Shell China kuruldu. 1988 yılında Çin ve Hong Kong’daki Shell şirketleri birleşti, yeni Çin operasyonu, Pekin, Şangay ve Guangzhou olarak kuruldu. Shell 2000 yılına gelindiğinde, Çin’in en büyük şirketi olan Sinopec ile stratejik ortaklık anlaşması imzaladı.
Shell’in Çin’deki tarihi araştırmalarında, bilgilerin değerlendirilmesinde ve çevirilerinde benimle birlikte iki hafta ekstra mesai yapan, Çin’de “Yatırım sektörü üzerine analiz yapan” Buğra Çınar kardeşime teşekkürlerimi sunarım.